Prawo karne. Groźba bezprawna.

Czerwona strefa prawa karnego

    Znamię groźby bezprawnej często jest stosowane przez ustawodawcę, jako jedna z czynności wykonawczej danego przestępstwa. W obecnym kodeksie karnym groźba bezprawna może być czynnością sprawczą w przypadku 15 typów przestępstw . W polskim ustawodawstwie karnym, groźbę bezprawną tradycyjnie wymienia się obok stosowania przemocy, jako znamię czynu bezprawnego określanego mianem zmuszania. Przed przystąpieniem do omawiania pojęcia groźby bezprawnej, należy wyjaśnić znaczenie dwóch innych terminów, takich jak groźba oraz groźba karalna. 

   Oczywiste jest, iż punktem wyjścia dla dalszych rozważań jest zdefiniowanie pojęcia „groźba”, gdyż jest to podstawa konstrukcji takich terminów jak groźba karalna i groźba bezprawna. Poza tym, w języku potocznym często następuje zamienne używanie pojęć groźby bezprawnej i karalnej, nie zwraca się uwagi na to, że zakres tych pojęć nie jest tożsamy. Należy również podkreślić, że nie każda groźba jest bezprawna. W codziennym życiu niektóre groźby są powszechne, wręcz społecznie akceptowane, tak jak na przykład groźba rodzica względem niegrzecznego dziecka, że nie kupi mu obiecanej zabawki, jeżeli będzie się ono niegrzecznie zachowywać. Czym zatem jest groźba bezprawna?

   W ujęciu słownikowym groźba to zapowiedź niebezpieczeństwa, kary, zemsty, pogróżka. „Grozić” oznacza straszyć zapowiedzią czegoś złego, zapowiadać zło . Niektórzy autorzy do takiego ujęcia groźby dodają jeszcze jeden element w postaci żądania określonego zachowania się. Czyni tak między innymi T. Kotarbiński, groźbę przyrównuje do potencjalizacji, czyli osiągnięcia swojego założenia, nie w drodze wykonania pewnego działania, lecz poprzez pokazanie jego możliwości. Groźba jest, jak pisze T. Kotarbiński zapowiedzią „wykonania czynności dla przeciwnika niekorzystnej, na wypadek, jeżeli on sam nie wykona pewnej czynności dla siebie niekorzystnej ”. Takie stanowisko oznacza, iż celem groźby jest żądanie określonego zachowania się. Choć niewątpliwie bardzo często groźba jest narzędziem do wymuszenia określonego zachowania, to jednak możliwa jest zapowiedź spowodowania pewnej przykrości bez postawienia żadnego żądania co do zachowania osoby wobec której stosowana jest groźba. Taka sytuacja często ma miejsce w konfliktach rodzinnych. Jak zauważa A. Spotowski, niekiedy grożący może „wręcz podkreślać w swej zapowiedzi, że wyrządzi dolegliwość zagrożonemu, niezależnie od jego zachowania się ”. Zdaniem cytowanego autora, takie wyrażenie groźby, może potęgować u zagrożonego obawę realizacji zapowiedzianej groźby, zwłaszcza wtedy, jeśli wie on, iż grożący żywi do niego urazę za jakieś dawne zdarzenia. 

   W artykule 115§12 k.k. ustawodawca zamieścił definicję legalną, według której groźba bezprawna jest to zarówno groźba karalna (art. 190 k.k.), a także groźba spowodowania postępowania karnego oraz groźba rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. W tym samym przepisie zamieszczono wyłączenie z pojęcia groźby bezprawnej, zapowiedzi spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem. Niemalże identyczną definicję groźby bezprawnej zawierał kodeks karny z 1969 . Również w kodeksie karnym z 1932 groźba bezprawna była ujmowana podobnie, z tym, że bez wyłączenia o którym mowa powyżej. Tak długa historia tej definicji, pozwoliła na ukształtowanie się i utrwalenie poglądów, zarówno w orzecznictwie jak i literaturze. 

    Jak wynika z przywołanej definicji, groźba bezprawna może polegać na zachowaniu trojakiego rodzaju. Po pierwsze może polegać na grożeniu innej osobie popełnieniem przestępstwa na szkodę jej lub osoby najbliższej (tzw. groźba karalna, art. 190 k.k.). Po drugie może przyjąć postać groźby spowodowania postępowania karnego, a po trzecie może to być groźba rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. 

    Zmuszanie do określonego działania, zaniechania lub znoszenia za pomocą groźby spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej w literaturze jest określane jako szantaż . Słowo szantaż wywodzi się francuskiego określenia chantage i w słownikowym ujęciu oznacza wywieranie presji, wymuszanie czego za pomocą zastraszenia lub groźby kompromitacji . W polskim systemie prawa ustawodawca tylko raz wprost posłużył się pojęciem szantaż, w artykule 35 ust.2 pkt. 2 ustawy. o ochronie informacji niejawnych , ale wydaje się, że w tym przypadku słowo szantaż należy rozumieć zgodnie z definicją słownikową, a więc różniącą się od tej, która niekiedy jest przyjmowana w literaturze karnistycznej. W powoływanym przepisie, ustanowiono, że postępowanie mające na celu weryfikacje osoby, która ma zostać dopuszczona do informacji niejawnych, ma między innymi sprawdzać „występowanie związanych z tą osobą okoliczności powodujących ryzyko jej podatności na szantaż lub wywieranie presji”. Abstrahując od sposobu jakim ma być w myśl tej ustawy sprawdzana podatność na szantaż, ustawodawca nie przypisuje w tym przypadku pojęciu „szantaż” znaczenia zmuszenia do określonego zachowania za pomocą groźby spowodowania postępowania karnego lub groźby rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Również w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie pojawia się wykładnia pojęcia „szantażu”, aczkolwiek jest ono wielokrotnie używane . 

   Na zakończenie ogólnych rozważań na temat groźby, zasadne wydaje się omówienie jeszcze problematyki groźby wypowiadanej dla żartu. Nie należy jej utożsamiać z groźbą wypowiadaną bez zamiaru spełnienia zapowiedzi. Jako przykład takiej groźby, A. Spotowski podaje sytuację, w której sprawca grozi użyciem nie nabitego pistoletu. Swoją groźbę traktuje jednak jak najbardziej poważnie, chcąc zmusić pokrzywdzonego do określonego zachowania się .  

    Ustalenie, czy sprawca ma zamiar zrealizować groźbę, nie może być jednym kryterium przy określaniu, czy groźba została wypowiedziana dla żartu. Zamiar sprawcy nie jest istotny dla bytu groźby bezprawnej, o czym będzie mowa w dalszej części pracy. 

    Żeby groźbę można uznać, za wypowiedzianą dla żartu, należy pod uwagę wziąć jej treść, formę oraz okoliczność w jakich została wypowiedziana. Wydaje się, że nie bez znaczenia jest także stopień zażyłości między „grożącym”, a adresatem groźby. Im lepiej te osoby się znają, tym bardziej „groźba” może wydawać się wypowiedziana na serio, w ocenie postronnego obserwatora. Jeśli adresat groźby nie zorientuje się, że padł ofiarą żartu, lecz groźba wzbudzi w nim uzasadnioną obawę jej spełnienia, wówczas, taka groźba przestaje być zachowaniem bezkarnym i staje się zachowaniem bezprawnym, tak samo jak groźba wypowiedziana na serio. W przypadku, gdy inne osoby wiedzą, że sprawca nie ma zamiaru spełnienia groźby, a jedynie adresat nie zdaje sobie z tego sprawy, nie wpływa to na bezprawność takiej groźby. Jak zauważa A. Spotowski, taka sytuacja nie powoduje wcale zmniejszenia obawy u zagrożonego, co jest kluczowe dla istnienia groźby w prawie karnym . 

Bibliografia:

1. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969, Wydawnictwo Ossolineum s. 234 - 235, 

2. A. Spotowski [w:] I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red):   System prawa karnego, T . IV. Cz. II, Wrocław – Warszawa – Kraków – Łódź 1989, s. 26-27,

3. M. Siewierski [w:]: J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski:  Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1977, s. 426,

Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej autora serwisu "Prawo na co dzień".